Zdolność mówienia człowieka, mimo iż podlega pewnym uniwersalnym prawidłowościom, warunkowana jest także genetycznie i zależy zarówno od fizycznych jak i psychicznych cech dziecka, a także warunków społecznych w jakich żyje.
Tempo i przebieg rozwoju mowy wykazują u poszczególnych maluchów czasem znaczne różnice. Jednak znajomość norm rozwojowych pozwala utrzymać kontrolę nad postępami dziecka. Stadia rozwoju mowy pojawiają się samoczynnie u zdrowych dzieci, dzięki wrodzonej kompetencji językowej i otoczeniu, które może wyzwalać u nich naturalne zdolności językowe. Kształtowanie się i rozwój mowy mają ścisły związek ze społecznym i emocjonalnym funkcjonowaniem dziecka. Częste kontakty z rówieśnikami i dorosłymi owocują przyspieszeniem rozwoju, zwiększonym zasobem słów, większą poprawnością językową. Na zaburzenia językowe narażone są najczęściej dzieci, u których kontakt z otoczeniem jest ograniczony poprzez np. zły stan zdrowia, hospitalizacje lub brak akceptacji i zrozumienia.
Rozwój mowy dziecka można podejrzewać o opóźnienia wtedy, gdy nabyte umiejętności malucha odbiegają od normy wiekowej. Charakterystycznymi symptomami spowolnienia rozwoju mowy jest jej zupełny brak do 3 roku życia, późne pojawianie się gaworzenia, ubogi zasób słów, trudności w zakresie gramatycznej budowy zdań, a także deficyty w artykulacji głosek. Przyczyny opóźnień w rozwoju mowy dzieci można doszukiwać się zarówno we wpływie otoczenia jak i w wewnętrznych uwarunkowaniach malucha. Negatywne konsekwencje wynikać mogą zarówno z niedostatecznych oddziaływań wychowawczych jak i nadmiaru wpływów oraz wzorców, których dziecko nie jest w stanie przetworzyć i opanować.
Wśród przyczyn endogennych opóźnienia rozwoju mowy, uważa się zaburzenia słuchu, które wykluczają dziecko z interakcji z mówiącym otoczeniem. Podobną, blokującą rolę odgrywa upośledzenie umysłowe, organiczne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, padaczka oraz wady narządów mowy. U dziecka, u którego rozwój mowy przebiega wolniej niż u innych rówieśników, podejrzewać można niedoczynność tarczycy lub przysadki mózgowej albo zaburzenia metabolizmu. Proste opóźnienia rozwoju mowy, czyli takie kiedy dziecko słyszy i spełnia polecenia, potrafi wypowiedzieć wszystkie głoski, a nawet sylaby, ale nie jest jeszcze w stanie ułożyć ich w słowa lub wypowiedzieć płynnie, rozpoznawane są u około 3% 3 – 4letnich przedszkolaków. Nie należy bagatelizować jednak takich opóźnień, gdyż pozostawione bez odpowiedniej terapii mogą prowadzić do braku należytej stymulacji ogólnego rozwoju dziecka, a także zaburzeń w zachowaniu oraz jąkania.
W przypadku podejrzeń, że rozwój mowy dziecka może być opóźniony, zabiegi diagnostyczne należy rozpocząć od badania słuchu, następnie przeprowadza się badania poziomu rozwoju umysłowego, w których stosuje się skale bezsłowne, dalej badania aparatu głoskowo-artykulacyjnego oraz testy z użyciem poleceń słownych. Mając już sporządzoną konkretną diagnozę potwierdzającą opóźnienie istotne ważne jest pozostawanie dziecka pod opieką lekarza foniatry bądź logopedy.
Wszystkie nieprawidłowości mowy, które zakłócają proces porozumiewania się, a także patologiczne zjawiska mu towarzyszące nazywane są zaburzeniami mowy. Inaczej mówiąc są to po prostu odstępstwa od ustalonych norm budowania wypowiedzi. Innym terminem, mylnie stosowanym wymiennie z zaburzeniem mowy jest wada wymowy, która polega na wadliwej artykulacji głosek, prowadzącej do zniekształcenia wypowiedzi lub zmniejszenia wyrazistości mówienia. Wada wymowy może przejawiać się w opuszczaniu lub zniekształcaniu głosek, które są zbyt trudne do wymówienia dla dziecka albo zastępowaniu ich za pomocą innych.
Zaburzenia mowy
- alalia – to zaburzenie spowodowane uszkodzeniami mózgu, które miały miejsce jeszcze zanim dziecko opanowało umiejętność mówienia. Maluchy cierpiące na to zaburzenie kontaktują się ze światem za pomocą gestów oraz dźwięków naśladujących naturalne odgłosy. Z czasem alalia może przyjąć postać dyslalii – dziecko opanowuje pewien zasób słów, ale są one wypowiadane bardzo niewyraźnie.
- dyslalia – dziecko cierpiące na dyslalię ma problem z odpowiednią wymową pojedynczych głosek lub ich grupy, zdarza się też, że wypowiedzi przyjmują postać bełkotu, czyli ulegają całkowitemu zniekształceniu. Te kłopoty związane są najczęściej z wadliwym ukształtowaniem lub uszkodzeniami warg, zębów, języka, podniebienia. Ze względu na towarzyszące objawy wyróżniamy:
- Sygmatyzm (seplenienie) – zniekształceniu ulegają głoski: s, z, c, dz , sz, ż, dż, ś, ź, ć, dź
- Rotacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski r
- Kappacyzm – nieprawidłowa wymowa głosek k i ki
- Gammacyzm – nieprawidłowa wymowa głosek g, gi, h, hi
- Lambdacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski l
- Betacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski b
- Mowę bezdźwięczną – brak wymowy głosek dźwięcznych bądź zastępowanie ich bezdźwięcznymi
- afonia – to zupełna utrata dźwięczności głosu. Afonia całkowita u dzieci często bywa objawem nerwicy lękowej, natomiast chwilowy bezgłos jest wynikiem silnego wzruszenia albo histerii.
- dysfonia – to po prostu chrypka, podczas której głos staje się szorstki i matowy. Do jej powstania przyczyniają się najczęściej zapalenia gardła i krtani oraz nadużywanie głosu.
- afazja – mówimy o niej w przypadku, gdy osoba, która do tej pory nie miała problemów z mową i rozumieniem komunikatów – traci te umiejętności. Afazja nie dotyczy żadnej konkretnej choroby, jest raczej zbiorem pewnych charakterystycznych objawów, które powstają w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
- anartria – jest niemożnością tworzenie dźwięków z powodu uszkodzeń mięśni języka, podniebienia miękkiego, krtani, warg lub odpowiadających za nie nerwów.
- parafazja – występuje u dzieci, które mówią płynnie – ale przekręcają wyrazy używając słów o podobnym brzmieniu, zamiast właściwych.
- jąkanie – odnosi się do przypadków, gdy dziecko podczas mówienia często powtarza używane słowa, przedłuża dźwięki i sylaby, a wypowiedź jest pełna zawahań i pauz, które zakłócają płynność mowy.