Mutyzm wybiórczy zwany selektywnym polega na tym, że dziecko w pewnych sytuacjach i z pewnymi osobami rozmawia, a z innymi nie. Wykazuje niechęć do mówienia, z wyłączeniem osób i sytuacji, które zmniejszają poziom odczuwanego lęku i zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa, jak na przykład dom czy rodzice lub jedno z nich.
Maja ma 5 lat. Jest pogodną, spokojną i sympatyczną dziewczynką – tak postrzegana jest przez rodziców. Jednak według pań w przedszkolu jest dzieckiem nieśmiałym, małomównym, które unika kontaktu wzrokowego. Skąd ta różnica w ocenie Mai?
Maja ma mutyzm wybiórczy. Nie chce mówić poza domem, w przedszkolu, szkole. Jeśli nawiązuje kontakt słowny to tylko z wybranymi osobami, np. swoimi rodzicami. Mutyzm jest brakiem lub ograniczeniem mówienia przy jednoczesnym zachowaniu rozumienia mowy. Najczęściej pojawia się między 5. a 6. rokiem życia. Według międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (APA, 2000) wyróżnia się dwa rodzaju mutyzmu. Mutyzm całkowity oraz selektywny, zwany wybiórczym.
Mutyzm całkowity charakteryzuje się tym, że dziecko nie mówi wcale, nie zależnie od sytuacji. Co najwyżej wydobywa z siebie pojedyncze dźwięki lub krótkie krzyki. Jego zdolność rozumienia mowy pozwala mu na odpowiadanie za pomocą potakiwań, mimiki czy gestykulacji.
Nie zawsze można ustalić przyczynę zaniku mowy. Najczęściej jednak jest reakcją na sytuację zagrażającą lub efektem przeżyć traumatycznych. Bez względu na rodzaj mutyzmu podstawową przyczyną braku mowy u dziecka jest silny lęk i brak poczucia bezpieczeństwa. Dlatego etiologii tego zaburzenia upatruje się w zaburzeniach lękowych i fobiach przed mówieniem.
Przy stawianiu diagnozy istotna jest możliwość lub brak do mówienia w określonych sytuacjach, w których to jest oczekiwane i utrzymywanie się takiego stanu przez minimum 4 tygodnie. Brak mówienia utrudnia dziecku osiągnięcie sukcesów edukacyjnych lub zawodowych, ale i komunikację społeczną. Co ważne, zaburzenia nie można wyjaśnić poprzez inne wady mowy, jak np. jąkanie. Nie jest także całościowym zaburzeniem rozwoju, jak autyzm lub inne opóźnienia rozwojowe.
Wykluczyć trzeba zaburzenia psychotycznym jak schizofrenia. Nie rozpoznaje się także uszkodzenia ośrodków mowy. Diagnoza zaburzenia musi być poprzedzona analizą stanu psychicznego i somatycznego dziecka. Ważne jest również wykluczenie chorób słuchu i neurologicznych zaburzeń mowy. Dziecko z mutyzmem wybiórczym funkcjonuje zazwyczaj w normie, zarówno rozwojowej jak i intelektualnej.
Mutyzm często utożsamiany jest z nieśmiałością. Dziecko unika kontaktu wzrokowego, nie odzywa się, wydaje się być pozbawione emocji. Jednak te cechy nie mijają. Dzieje się tak dlatego, że mówienie jest ogromnym stresem, a dziecko naturalnie się przed nim broni. Wówczas wykorzystuje gesty i mimikę do komunikacji lub po prostu odpowiada za pomocą pisma.
Dzieci dotknięte mutyzmem, choć nie lubią występów przed ludźmi, a publika wywołuje u nich lęk to potrzebują kontaktów społecznych ponieważ ekspozycja na bodźce lękowe ma dla nich działanie terapeutyczne. Milczenie dziecka nie jest zależne od jego nastroju, humoru czy samopoczucia. Nie jest także okresem przejściowym, z którego wyrośnie. Bez podjęcia terapii nie będzie w stanie zabrać głosu w grupie, przeczytać tekstu na głos, zaśpiewać czy powiedzieć czegoś na forum klasy. Z czasem może to prowadzić do izolacji społecznej i depresji.
Podjęcie terapii w początkowym stadium zaburzenia daje duże szanse na zmniejszenie jego objawów. Czas trwania terapii jest zależny od wielu czynników: szybkości rozpoznania, ewentualnych towarzyszących zaburzeń, podjętych metod leczenia i ich częstotliwości.
Dziecko z mutyzmem nie potrzebuje dodatkowej motywacji, aby zechciało mówić, w postaci np. nagród. Potrzebuje pomocy by uporać się z lękiem i wskazówek jak sobie z nim radzić. Zdarza się, że terapia wspomagana jest przez farmakoterapię.